Струмичко Кале (Цареви Кули)
Струмичкото Кале, познато како
Цареви кули, е тврдина од 11 век која се наоѓа над градот Струмица.
Местоположба
Царевите кули се издигаат над југозападната периферија на Струмица каде се крстосувале значајни антички патишта: патот Астибо — Астраион — Добер — Идоменае — Тесалоника (денешен Штип — Струмица — Валандово — Дојран — Солун); патот кон Стримон на исток (денешен Петрич) и кон Стенае на
запад (денес оди само до Конче, а не и до Демир Капија)[1].
Ова кале се наоѓа на надморска височина од 445 метри и од таму е можна прегледност и контрола над целата струмичка котлина[2]. Калето можело полесно да се брани и кога не би било утврдено, затоа што со стрмнина е обиколено од сите страни. Ваквата местоположба на тврдината и овозможува едновремено да ги контролира трите влеза во градот.
Подградието на градот се простирало во северното подножје на ридот, на високата тераса на која денес лежи најстариот дел на Струмица. И тоа било опфатено со ѕидини, а надвор од овој простор се ширела некрополата (кај старата пошта). Во овој дел биле откопани гробови од хеленистичко време (3 век п.н.е.) и римскиот период (3 век).
Калето имало специфична правоаголна основа голема 21.60 х 8 метри. На целиот простор од тврдината се наоѓаат темели од куќи за живеење и поголеми градби од друг карактер. Површината на калето изнесува 3.654 м²[3].
Историја
Од 986 до 1018 година Струмица се наоѓала во рамките на Самоиловото царство и на неговите наследници. Од 1018 до 1330 година егзистирала во рамките на Византија, со покуси прекини од крајот на 12 до средината на 13 век. Имено тогаш со неа владееле локалниот феудалец Добромир Хрс (од околу 1185 до 1202 година), а потоа наизменично Бугарите, Латините од Солун и царевите од Никеја. Србите ја зеле Струмица во 1330 година, а Османлиите во 1385 или
1395 година. Во турскиот период Струмица постоела како градче со мешано турско и христијанско население и седиште на една голема каза.
Антички период
Најстарите остатоци за постоење на град на ова место датираат од раниот
енеолит каде при истражувањето во 2000-тите била пронајдена куќа односно праисториска населба која била расположена на самата падина. Од овој период исто така биле пронајдени фрагменти на садова керамика. Над оваа т.н. куќа била пронајдена втора фаза, најверојатно од доцниот енеолит. Од оваа населба исто така биле откриени многу фрагменти на садова керамика од раниот енеолит како и некои други отилитарни предмети кои на некој начин биле употребувани во секојдневниот живот на жителите на населбата.
Во 168 п.н.е. Македонија паднала под римски протекторат и била поделена на четири мериди, а
Астраион припаднал на втората мерида. Во 148 п.н.е. Македонија станала римска провинција. Под името Астраион градот или тврдината за првпат во пишаните извори се среќава кај римскиот историчар Тит Ливиј, во 181 п.н.е., во врска со убиството на Деметриј братот на македонскиот крал Персеј (179-168 п.н.е.), односно синот на Филип V (221-179). Името Астраион градот го добил по пајонското племе,
Астраи.
Од овој период потекнуваат монети на кој е претставен богот
Аполон како и монети со ликот на Филип Македонски. Од периодот кога Струмица се наоѓала под власта на Римската република и Римската империја, била откриена и некропола. Во текот на овој период не е познато дали постоела некаква тврдина. Истражувањата покажале на ритуал на погребување преку кремирање на покојниците со богат фундус на садови и друг материјал материјал како накит, монети.
Од овој период исто така биле пронајдени и пет јами вкопани во карпа од кои некои со огромни димензии. Т.н. Јама 5 има широчина 5х5 метри и 4 метри длабочина. Од овие јами биле откриени огромна количина керамика со црн фирнајз и фрагменти на црвенофигурална керамика, накит, фибули од малоазиски тип, оловни проектили со натпис, македонски монети на Филип II и Аминта III и Филип V, неколку фрагментирани железни копја, култови на Кибела и Хермес потврдени преку нивни теракотни претстави, пар на златни обетки со негроидни глави и уште еден пар на златни обетки со лавји протоми[4] како и ламба со ликот на Александар Македонски[5].
Византиско-словенски период
Во текот на рановизантискиот период била изградена првата тврдина на денешниот локалитет иако не е познато како изгледала. Од тој период односно 4 век биле пронајдени монети на Констатин и Диоклецијан во некрополата. Најверојатно во следните векови на овие простори не постоел живот на ова подрачје за да повторно бидат пронајдени остатоци од 11 век.
Историјата на оваа тврдина е поврзана за постоењето на самиот град. Во времето на Самоиловото царство, самиот цар ја знаел дека навлегувањата на византиските сили доаѓале од југоисточниот дел односно од Тракија и Серско поле па по долината на река Струма.
Ваквиот избор на Струмица бил сосема погоден. Од страна на Византиците тврдината била наречувана „задоблачна", бидејќи „луѓето кои седеле на ѕидиштата, кога се гледаат од рамницата, изгледале како птици“[6].
Во Беласичката битка според некои историчари се смета дека Самоил или се наоѓал во Струмичката тврдина или бил префрлен во тврдината по катастрофалниот пораз од Византија по кое од страна на неговиот син Гаврило Радомир го одвел кон тврдината во Прилеп[7]. Во периодот по битката на Беласица, византискиот император Василиј II им наредил на своите војводи, да ги преминат ридовите околу Струмица и да ги запалат ѕидините за да му ги исчистат сите пречки на патот кој води кон Солун. По добиената голема победа, Василиј II тргнал кон тврдината во Струмица, но наскоро еден друг настан го натерал да се откаже од нејзиното опсадување и да отстапи кон исток, од каде што и дошол. Имено, византискиот император му наредил на Солунскиот стратег Теофилакт Вотанијат со една единица да го расчисти патот кон Струмица од југ, од кај Костурино и Чам Чифлик. Византискиот одред бил одненадеж дочекан од заседи од македонските стражи кои со една теснина го уништиле, напаѓајќи го со камења и стрели. Византиците претрпеле потполн пораз, а самиот Теофилакт Вотанијат паднал, наводно, прободен од копјето на самиот Гаврило Радомир[8] по кое следувало и ослепување на самоиловите војници кај селото Водоча[9].
За периодот од 12 век во текот на ископувањата биле пронајдени бакарни скифати и 4300 византиски монети[10].
Поглед кон Струмица од Цареви кули
Кон крајот на 12 век и смртта на Мануел I Коминн Византија значително ослабила а на регионот околу Струмица се осамостоил Добромир Хрс кој покрај Струмица за свое седиште го избрал и Просек. Во текот на овој период има најмногу податоци за тоа како изгледал животот кон крајот на 12 век во тврдините. Тврдината била чувана од страна на 200 до 300 војници[11]. Се смета дека тврдината била заземена од страна на Византија во 1201 година.
Во следниот период тврдината била под власта на Севастокрар Стрез, на мелничкиот господар Алексиј Слав. Кон крајот на 13 и почетокот на 14 век Цареви кули одиграле значајна улога во српско-византиските судири каде е спомената тврдината. Во почетокот на 14 век, византискиот емисар во дворот на српските кралеви Никифор Грегора, се задржал неколку дена во Струмица каде што нашол заштита во градот и во едно од своите писма до Андроник Зарида во 1326 година запишал:
...Следното утро по цел ден одење стигнавме во едно гратче, над облаците, што се вели, Струмица, така некако наречено од месното население, сместено на една откината и ѓаволски висока планина, така што тие што седеа на тврдината, гледани од долината, прилегаа на птици...[12
Османлиски период
Тврдината најверојатно околу 1334 година била освоена од страна на срскиот цар Душан[13] а веќе кон крајот на 14 век (1385 или 1395 година), градот заедно со тврдината паднал под османлиско владеење. Во текот на 15 век е познато дека Османлиите извршиле одредени активности и поправки на самата тврдина за да веќе кон крајот на 15 век и почетокот на 16 век тврдината го изгуби своето стратешко значење. Во периодот во 16 век на тврдината престојувала само една мала стража составена од неколку војници за да во 17 век тврдината биде целосно напуштена.[14] За напуштањето на тврдината имаат споменато и османлиските патеписци Евлија Челебија и Хаџи Калфа и дека во неа имало само некои чобани кои што овде биле на некој начин засолнети помеѓу руините на тврдината[15]. Хаџи Калфа во врска со градот напишал:
... тој е сместен под еден брег, на чиј врв се наоѓа опустело гратче[16]. Водата се доведува по канали и се распределува на џамиите, бањите и бавчите...[17].
Во текот на овој период започнало населување на муслиманско население и градот се проширил кон денешниот Стар град и Стара чаршија по кое тврдината изгубила секакво значење.
